Một số đặc điểm sinh học và thực trạng khai thác mật ong đá (Apis laboriosa) ở huyện Na Hang, tỉnh Tuyên Quang
Ong đá (Apis laboriosa) ở nước ta phân bố ở một số tỉnh miền núi phía Bắc và miền Trung, nơi có độ cao >900m so với mực nước biển. Chúng làm tổ ở vách núi đá cách mặt đất từ vài chục đến vài trăm mét và di cư theo mùa vụ. Do làm tổ ở những nơi địa hình hiểm trở nên ong đá ít được nghiên cứu. Nghiên cứu này được thực hiện từ tháng 6 đến tháng 7 năm 2020 nhằm xác định một số đặc điểm sinh học, thông tin về mùa vụ, tập tính làm tổ của ong đá và đánh giá thực trạng khai thác mật ong đá ở bản Giang Chí, xã Sinh Long, huyện Na Hang, tỉnh Tuyên Quang.
Đây là lần đầu tiên 8 tổ ong đá được phát hiện làm tổ trên vách núi đá ở huyện Na Hang (Tuyên Quang; 22°35’24”N, 105°20’9”E) ở độ cao 970m so với mực nước biển. Chúng về làm tổ từ tháng 2 đến tháng 7 hàng năm và xây một bánh tổ với kích thước dao động từ 0,8m x 0,6m đến 1,6m x 1,5m. Ong đá có kích thước lỗ tổ ong thợ là 5,9mm, lớn nhất trong số các loài ong mật. Tỷ lệ ngoại ký sinh trên ong đá thấp, 0% rận (Megabraula sp., n=500) trên ong trưởng thành và 1,33% chí con (Tropilaelaps sp., n=600) trong lỗ tổ vít nắp.
Người săn ong Na Hang lấy mật ong theo phương pháp cổ truyền. Họ làm thang tre tựa vào vách đá để tiếp cận tổ ong rồi dùng sào tre chọc vào phần mật trên bánh tổ. Mật ong chảy xuống và được hứng ở dưới. Phương pháp lấy mật này làm ong trưởng thành bị chết nhiều; hai đàn ong bị rơi trong quá trình thao tác. Năng suất mật trung bình/đàn ong thấp, dao động từ 2,5lít/đàn đến 4,3lít/đàn. Mật ong thu được có màu vàng sáng, mùi thơm dịu, vị ngọt đậm nhưng hơi loãng và được bán cho người tiêu dùng với giá 500.000đ/lít. Thu nhập từ mật ong và sáp ong chiếm một tỷ lệ nhỏ trong kinh tế hộ gia đình (từ 14% đến 16%).
Hoạt động săn ong lấy mật của người dân địa phương tuy bộc lộ nhiều rủi ro và ảnh hưởng đến sự sống còn của một số đàn ong nhưng có ý nghĩa lớn trong bảo tồn ong đá. Trong quá trình lấy mật, phần lớn bánh tổ không bị phá huỷ, các lớp quân kế tiếp vẫn tiếp tục nở ra và đàn ong tồn tại đến cuối mùa hoa.
